نشست علمی با عنوان "حکومت اسلامی، آخوند خراسانی، موافقت یا مخالفت؟" عصر دوشنبه(هشتم شهریورماه) با حضور حجت الاسلام والمسلمین دکتر حمید پارسانیا استاد دانشگاه تهران و عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی و استاد علی اکبر ثبوت، پژوهشگر تاریخ و فلسفه اسلامی و مولف کتاب «دیدگاه‌های آخوند خراسانی و شاگردانش»، در راستای نقد و بررسی این کتاب، در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات تهران برگزارشد.  

*در صدر مشروطه پیشنهاد حاکمیت روحانیون مطرح نبود

علی اکبرثبوت، استاد دانشگاه و پژوهشگرتاریخ اسلام در ابتدای این نشست، در سخنانی با انتقاد از حذف بخش هایی از کتاب «دیدگاه‌های آخوند خراسانی و شاگردانش» گفت: در صدر مشروطه بحثی ازحاکمیت روحانیت مطرح نبوده و پیشنهادی هم برای حاکمیت روحانیون مطرح نگردیده است.    

وی ادامه داد: از ده ها سال پیش از جنبش مشروطه خواهی، ملا قربان علی زنجانی در منطقه ای در محدوده زنجان، بساط حکومت شرعی برپا نمود، اما بعد از مشروطه با ایادی حکومتی وقت درگیر شد و به توصیه مرحوم آخوند خراسانی به سمت عتبات عالیات رفت تا از آسیب ها دور بماند.               

این پژوهشگر تاریخ و فلسفه اسلامی با اشاره به نمونه ای دیگر از افرادی که داعیه حکومت شرعی داشتند، یادآورشد: سیدعبدالحسین لاری از شاگردان میرزای شیرازی، زمان شکل گیری جنبش مشروطه و با هدف این که حکومت شرعی تحت سلطه خودش ایجاد کند، به مشروطه خواهان پیوست، اما به نتیجه نرسید؛ مرحوم آخوند خراسانی در برابر حرکت او تا زمانی که با مشروطه خواهان مشروعیت خواه همراه بود، حامی او بود، اما پس از اینکه او داعیه حکومت مستقل و قشون مستقل و مباحثث عجیب و غریب مطرح کرد، او را نصیحت کرده و توصیه های جدی به او داشتند.        

وی اضافه کرد: برپایی حکومت های شرعی دیگر در شهرهایی مثل کرمانشاه توسط محمدعلی کرمانشاهی و دراصفهان توسط سید محمدباقر شفتی ازجمله چنین اموری است که به سرانجام نرسید.    

*آخوند خراسانی ولایت فقیه را کاملا قبول داشت

حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز در این نشست با بیان این که انتقاداتی به طرح مسئله از سوی نویسنده، بر کتاب «دیدگاه‌های آخوند خراسانی و شاگردانش» وارد است، گفت: باید در خصوص نظرات و دیدگاه های مرحوم آخوند خراسانی نسبت به مسئله ولایت فقیه دقت زیادی شود، چرا که ایشان ولایت فقیه را کاملا قبول داشته و مباحث مطروحه در خصوص حکومت دینی که از سوی ایشان است، مربوط به شرایط زمانی دوران مشروطه می باشد؛ ضمن این که باید در استدلال های ایشان برحاشیه کتاب مکاسب قضا و آنچه درمحافل مختلف عمومی و خصوصی دراین مورد بیان داشته اند دقت نمائیم.                 

وی افزود: این نقل ها بعد ازچند دهه مطرح شده و با درصد اندکی دقت، بررسی و تغییر در برداشت ها مسئله حل خواهد شد چرا که باید زاویه ی دید و نحوه ی تحلیل در نقل را بدانیم و تفاسیر درست و منطقی درمورد آن ارائه نمائیم.       

*دعوای صدر مشروطه، دعوای ولایت فقیه نبود     

رئس کمیسیون حوزوی شورای عالی انقلاب فرهنگی تصریح کرد: بحث ولایت فقیه درحاشیه بحث ولایت ائمه معصومین(علیهم السلام) است و نظریه امامت، رکن اصلی فقه شیعی است، اما باید دانست محل نزاعی که در صدر مشروطه مطرح بوده، نزاع بر سر مشروطه ی مشروعه بوده و نه دعوای ولایت فقیه.         

حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا ادامه داد: آن زمان کسی دعوای ولایت فقیه را نداشت؛ مرحوم مدرس، کاشانی و حتی حضرت امام(ره) درابتدای حرکت بحث ولایت فقیه را نداشتند، البته بعداً مطرح شده و اجرایی گردید؛ فدائیان اسلام هم درحرکت شان چنین داعیه ای نداشتند ولذا باید به شرایط زمانی و مکانی آن وقت و اتفاقات آن دوره با دقت نگاه کرد.

وی خاطرنشان کرد: با کمی دقت و مطالعه جامع نگرانه می توان دریافت آنچه در بحبوحه ی مشروطه مطرح است، مشروعه بودن آن و این مسئله است که شاه در چارچوب قانون و شرع و تحت نظارت مجلس عمل کند؛ البته فقهای آن دوره قائل به بحث ولایت فقیه بودند، چون بحث نظری ولایت فقیه به تاریخ تشیع برمی گردد و ادله فقهی و کلامی دارد.   

*ولایت فقیه، اولین بار از ناحیه ذات اقدس الهی مطرح شد   

استاد حوزه و دانشگاه با بیان این که امامت از اعتقادات شیعه و حاکمیت حق امام معصوم است، گفت: با این حال ائمه اطهار(علیهم السلام)، در همه زمان ها دنبال اجرای آن نبودند؛ حاکمیت امام علی(علیه السلام) حسب شرایط و در زمان خلفا نمونه آن است؛ به هرحال حکم حکومتی و حاکمیت مستور امامان ما همیشه و درهمه شرایط بوده است.

وی با اشاره به این که بحث ولایت فقیه ازناحیه کلامی برای اولین بار از ناحیه ذات اقدس الهی مطرح شده است، اظهارداشت: در تاریخ شیعه و در مقاطع مختلف، این بحث بوده و تا زمان مشروطه و بعد ازآن هم عنوان شده اما شرایط برای اجرای آن فراهم نشده تا زمان حضرت امام(ره) که ایشان آن را اجرا نمودند.                 

حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا تأکید کرد: وقتی مرحوم میرزای شیرازی شروع به حکم شرعی دادن می کند، حکم او حاکمیت ولایت فقیه نیست، بلکه تنها در خصوص استعمال تنباکوست؛ فقه سیاسی شیعه قائل بر "همه یا هیچ" درهیچ زمانی نیست، لذا وجود اندیشه ولایت فقیه درعرصه فرهنگ در آن زمان مطرح شد ولی ساختار و اجرای آن به زمان های بعد رسید.            

*برداشت آخوند خراسانی منطبق بر شرایط زمان خودش بود

استاد حوزه و دانشگاه اضافه کرد: درآن دوران روحانیت به لحاظ سازمانی ظرفیت تشکیل حکومت را نداشت، چون شرایط موجود و نبود عناصر و ارکان لازم برای این مسئله در آن زمان امری بدیهی است؛ لذا برداشت مرحوم آخوند خراسانی براداشتی کاملاً منطبق بر شرایط زمانه ی خودش بوده است.        

وی گفت: اگرآن موقع حکومت ولایت فقیه تشکیل می شد، باید خیلی ازمشکلات را  ازمسیر ولایت حل می کردند که شرایط آن دوره و ظرفیت روحانیت برای آن مهیا نبود.

*در زمان مشروطه بحث حاکمیت روحانیت مطرح نبود

 پس از سخنان حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا، علی اکبر ثبوت در ادامه این بحث، با اشاره به سابقه تاریخی "اندیشه تشکیل حکومت دینی" و تلاش بسیاری افراد برای تشکیل حکومتی دینی و حاکمیت روحانیت درکشورمان، گفت: افراد مختلفی بوده اند که داعیه ی این مسئله را  داشته اند اما هرکدام به دلایلی موفق به اجرای آن نشدند؛ البته در این مقطع (زمان مشروطه) موضوع حاکمیت روحانیت مطرح نبوده که مرحوم آخوند خراسانی بخواهد مشکلات آن را مورد بحث قرار دهد؛ ایشان حامی افرادی مثل سید عبدالحسین لاری برای تشکیل حکومت شرعی بودند، اما بعد از این که متوجه شدند او عنصری مطلوب برای این کار نیست، او را نهی کرده و به او توصیه ها و نصایحی داشتند.           

وی ادامه داد: آیت الله میرزا احمد کفایتی از فرزندان مرحوم آخوند خراسانی و از بزرگترین شاگردان اوست، همچنین استاد علامه محمدرضا حکیمی پس از مطالعه کتاب اینجانب «دیدگاه‌های آخوند خراسانی و شاگردانش» با تشکر از مطالب و محتویات کتاب اظهار داشته اند که این کتاب واکاوی اندیشه های مرحوم آخوند بوده و  مطالب درج شده درآن مورد تأیید است؛ البته آیت الله گرامی نیز طی نامه ای با تشکر از نگارش این کتاب مرقوم فرموده اند برخی مباحث مطروحه دراین کتاب را بنده در همان اوایل انقلاب با برخی دوستان مطرح می نمودم.               

ثبوت افزود: کتابی که من نوشته ام، هیچ مطلب خاص و جنجالی ندارد و تعجب می کنم که چرا راجع به آن مباحثی مطرح می نمایند؛ مرحوم آخوند خراسانی، به مسئله ولایت فقیه معتقد بوده و درمورد برخی موارد در حکومت دینی، آن هم در زمان خود، نظرات مختلفی ارائه داده و طبعاً تفاسیر متفاوتی ازآن می شود، چرا که تفسیر ازدیدگاه یک فقیه ممکن است متفاوت مطرح گردد.        

*فقه سیاسی شیعه همواره بحث حکومت دین دارد

 در ادامه، حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا نیز با بیان این که فقه سیاسی شیعه همواره هویت مستقلی درکانون خودش تشکیل داده و بحث حکومت و حکم دین را مطرح نموده است، اظهارداشت: دردوران قاجار همین مسئله ولایت فقیه بود که به واسطه آن باورشیعی، ظرفیت فرهنگی و اجتماعی یافت و علی رغم آسیب هایی که بود، توانست به خوبی رشد کند؛ همین ظرفیت ولایت فقیه بود که به واسطه آن میرزای شیرازی حکم فتوا صادر کرد و باز هم به خاطر همین باور ولایت فقیه بود که تشیعی که اخباری گری را کنار گذاشته بود، توانست روی پای خودش بایستد و اجتهاد را به صورت ولایت فقیه اجرایی کند؛ لذا به برکت همین موضوع،  تحقق اجتماعی آن را پس از طی مراحل مختلف در جامعه  امروزمان دیدیم.                       

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی خاطرنشان کرد: در دوران مشروطه تلاش شد مشارکت رقابت آمیز، برای الزام دادن شاه به رعایت قانون و شرع انجام پذیرد، چرا که متأسفانه تکنیک و تاکتیک رجال سیاسی و باورها نسبت به بحث ولایت فقیه درشرایط آن روز مهیا نبود و لذا تنها شاهد رشد و شکل گیری زمینه ها و بسترها برای اجرای حقیقی آن در زمان های بعد و جامعه امروزمان شدیم.

*وضعیت امروز ما با شرایط دوران آخوند خراسانی متفاوت است

وی افزود: آخوند خراسانی در شرایط تاریخی آن زمان، نظراتی را بیان نموده اند و باید نسبت به آن درست استدلال کنیم، چرا که شرایط و وضعیت امروز ما با شرایط آن دوران متفاوت بوده و تحلیل و تفسیر خودش را می طلبد. آیت الله خوئی قبل از انقلاب نظرات دیگری درخصوص بحث ولایت فقیه داشتند، اما  بعد ازپیروزی انقلاب و تحلیل شرایط،  نظرات دیگری را در تأئید مسئله مطرح فرمودند، و لذا باید در تفسیرها و برداشت های مان، به همه جوانب و شرایط و اصول، دقت کافی داشته باشیم.